ΤΟ ΕΡΓΟ

Το Έργο «Βιογραφικό Λεξικό Ελλήνων Βουλευτών, 1946-1956» επιχειρεί τη χαρτογράφηση των κοινοβουλίων της πρώτης μεταπολεμικής δεκαετίας μέσω της συγκρότησης ενός βιογραφικού λεξικού των 858 βουλευτών και βουλευτριών της περιόδου. Το Έργο αρθρώνεται με βασικούς άξονες α) τα πρόσωπα που αναδείχθηκαν στις εκλογικές αναμετρήσεις των ετών 1946-1956 και β) τη βουλευτική τους θητεία στις αντίστοιχες βουλευτικές περιόδους (Δ΄ Αναθεωρητική – Δ΄ Περίοδος).

Μεθοδολογία

To Λεξικό περιλαμβάνει βιογραφικά λήμματα των βουλευτών και βουλευτριών που εξελέγησαν στις εθνικές εκλογές των ετών 1946, 1950, 1951, 1952 και 1956. Επιπλέον, επιλέχθηκε να λημματογραφηθούν όσοι και όσες αναδείχθηκαν σε επαναληπτικές και αναπληρωματικές εκλογές, επιλαχόντες και επιλαχούσες που κατέλαβαν κενωθείσα, για οποιοδήποτε λόγο, έδρα, καθώς και όσοι/όσες, παρότι αρχικά εξελέγησαν, έχασαν στη συνέχεια την έδρα τους με απόφαση του εκλογοδικείου. Η λημματογράφηση του συνόλου των προσώπων που κατείχαν βουλευτική ιδιότητα –ανεξαρτήτως χρονικού διαστήματος– αποτέλεσε βασική μεθοδολογική επιλογή με στόχο την πλήρη καταγραφή του κοινοβουλευτικού προσωπικού.

Βασικές πηγές του Έργου αποτέλεσαν το Μητρώον πληρεξουσίων, γερουσιαστών και βουλευτών [1822-1935], το Μητρώον γερουσιαστών και βουλευτών [1935-1974], οι Στατιστικές των βουλευτικών εκλογών της περιόδου 1926-2015 και οι Στατιστικές των γερουσιαστικών εκλογών 1929-1933, καθώς και η Κοινοβουλευτική θητεία βουλευτών από τη Μεταπολίτευση ως σήμερα από την ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων (https://www.hellenicparliament.gr/Vouleftes/Diatelesantes-Vouleftes-Apo-Ti-Metapolitefsi-Os-Simera/). Παράλληλα, αξιοποιήθηκε ο αναλυτικός κατάλογος των κυβερνήσεων από το 1909 έως σήμερα από την ιστοσελίδα της Γενικής Γραμματείας Νομικών και Κοινοβουλευτικών θεμάτων (https://gslegal.gov.gr/?page_id=776).

Η διαχείριση των πληροφοριών που περιλαμβάνονταν στις παραπάνω πηγές, απαιτούσε τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων για την καταχώρισή τους. Η χρήση του δυναμικού ψηφιακού εργαλείου Heurist του Πανεπιστημίου του Σίδνεϊ αποδείχθηκε εξαιρετικά επωφελής, καθώς παρείχε τη δυνατότητα διασύνδεσης των σταθερών και των μεταβαλλόμενων δεδομένων του υλικού.

Με σταθερό δεδομένο τα πρόσωπα και τη συμμετοχή τους σε συγκεκριμένες εκλογικές αναμετρήσεις, ένα πρώτο ερώτημα αφορούσε την καταγραφή της εκλογικής περιφέρειας, από την οποία αναδείχθηκαν. Και αυτό γιατί οι αλλαγές που επέφεραν οι εκλογικοί νόμοι στα όρια των εκλογικών περιφερειών, η δυνατότητα συμμετοχής των υποψηφίων σε ψηφοδέλτια περισσότερων της μίας εκλογικής περιφέρειας είτε μετακίνησης σε διαφορετική περιφέρεια ανά εκλογική αναμέτρηση υπαγόρευσαν την αναλυτική καταγραφή τους στη βάση δεδομένων.

Μείζον ερευνητικό ερώτημα αποτέλεσε η σαφής αποτύπωση της κομματικής ένταξης των βουλευτών/βουλευτριών και ο χρονικός της προσδιορισμός, καθώς αυτή αποτελεί το πλέον μεταβαλλόμενο δεδομένο της περιόδου. Βασικά προσκόμματα στον ακριβή εντοπισμό της κομματικής ένταξης αποτέλεσαν:

  • Η ανάδειξη στο Κοινοβούλιο με διαφορετικό κομματικό σχηματισμό ανά εκλογική αναμέτρηση (π.χ. ο Γεώργιος Βοραζάνης εξελέγη με το Κόμμα Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1946 και με τον συνασπισμό της Εθνικής Προοδευτικής Ένωσης Κέντρου στις εκλογές του 1950).
  • Η διαφοροποίηση μεταξύ της κομματικής ένταξης που προκύπτει από το εκλογικό αποτέλεσμα και εκείνης που δηλώθηκε κατά την ορκωμοσία στη Βουλή (π.χ. ο Βασίλειος Παπαρρηγόπουλος, ενώ συμμετείχε ως υποψήφιος του Μεταρρυθμιστικού Κόμματος στον συνασπισμό της Ηνωμένης Παράταξης Εθνικοφρόνων το 1946, κατά την ορκωμοσία του δήλωσε βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος).
  • Η μεταβολή της κομματικής ένταξης των βουλευτών/βουλευτριών εντός της Βουλής, μετά την εκλογή τους.

Ειδικότερα, η διαχείριση και επεξεργασία των κομματικών μετακινήσεων κατά τη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου αποτέλεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση του Έργου. Οι μετακινήσεις του πολιτικού προσωπικού κατά τη διάρκεια της περιόδου οφείλονται κατά κύριο λόγο στους εξής παράγοντες:

  • προσχώρηση σε άλλο κόμμα ή κοινοβουλευτική ομάδα (πχ. ο Κωνσταντίνος Βενέτης, βουλευτής της Εθνικής Προοδευτικής Ένωσης Κέντρου το 1951, αποχώρησε κατά τη διάρκεια της κοινοβουλευτικής περιόδου και προσχώρησε στον Ελληνικό Συναγερμό),
  • συγχωνεύσεις ή διασπάσεις κομμάτων που μετέβαλαν εκ των πραγμάτων την κομματική ένταξη των βουλευτών/βουλευτριών (πχ. οι βουλευτές που εξελέγησαν το 1946 με το Κόμμα Βενιζελικών Φιλελευθέρων, μετά τη συγχώνευσή του με το Κόμμα Φιλελευθέρων εντάχθηκαν αυτομάτως στην κοινοβουλευτική ομάδα του)
  • ανεξαρτητοποιήσεις είτε ως επιλογή πολιτικής αποστασιοποίησης από το κόμμα εκλογής (πχ. ο Σπυρίδων Μαρκεζίνης, βουλευτής του Ελληνικού Συναγερμού το 1952 ανεξαρτητοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου) είτε ως αποτέλεσμα διαγραφής από το κόμμα στο οποίο εντάσσονταν (πχ. ο Γεώργιος Ράλλης, βουλευτής της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης το 1956 διαγράφηκε κατά τη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου).

Η συνθετότητα και πολυπλοκότητα των δεδομένων της κομματικής ένταξης υπαγόρευσαν την αναλυτική τους καταγραφή τόσο ανά εκλογική αναμέτρηση όσο και κατά τη διάρκεια της κοινοβουλευτικής περιόδου. Η επιλογή αυτή, παρότι αποδείχθηκε κοπιώδης, προσέφερε σημαντικά στοιχεία τα οποία αξιοποιήθηκαν στη συγγραφή των λημμάτων. Πέραν αυτού έδωσε τη δυνατότητα της δυναμικής αποτύπωσης των μεταβολών που επήλθαν στη σύνθεση του κοινοβουλίου μέσα στον χρόνο, οι οποίες παρουσιάζονται αυτοτελώς σε ξεχωριστή ενότητα στο Λεξικό (βλ. στη συνέχεια).

Λήμματα

Βασικά στοιχεία των λημμάτων αποτελούν το ονοματεπώνυμο του προσώπου, το έτος γέννησης/θανάτου και η επαγγελματική του ιδιότητα. Σε ότι αφορά την ορθογραφία των επωνύμων, σε περιπτώσεις που εντοπίστηκαν παραλλαγές της σε άλλες επίσημες πηγές, προκρίθηκε η ορθογραφία του Μητρώου 1935-1974 και οι όποιες παραλλαγές συμπεριλήφθηκαν στα οικεία λήμματα. Η ημερομηνία γέννησης των βουλευτών/βουλευτριών, η οποία περιλαμβάνεται επίσης τις περισσότερες φορές στο Μητρώο, διατηρήθηκε ως έχει –με εξαίρεση τις περιπτώσεις που οι πηγές ή η διαθέσιμη βιβλιογραφία τεκμηρίωναν επαρκώς διαφορετική ημερομηνία ως ορθή. Η επαγγελματική ιδιότητα των βουλευτών/βουλευτριών καταχωρίστηκε αυτούσια από τα Μητρώα. Σε όσες περιπτώσεις εντοπίστηκαν στοιχεία που να επιτρέπουν οποιαδήποτε διόρθωση, η αλλαγή έχει γίνει σιωπηρά, όπως πχ. στο λήμμα του Θεμιστοκλή Σοφούλη, όπου το «πολιτειολόγος» αντικαταστάθηκε με το «αρχαιολόγος».

Η επιλογή της λημματογράφησης των προσώπων που είχαν τη βουλευτική ιδιότητα από την έναρξη της Δ΄ Αναθεωρητικής Βουλής (1946) έως τη λήξη της Δ΄ Περιόδου (1958) συνοδεύτηκε από μία δεύτερη επιλογή: τα λήμματα δεν θα περιορίζονταν στην πολιτική δράση των προσώπων στις εν λόγω περιόδους, αλλά θα κάλυπταν την κοινοβουλευτική τους διαδρομή σε όλη τη διάρκεια του βίου τους. Ως εκ τούτου, στο λήμμα του Δημήτριου Δίγκα περιλαμβάνεται η θητεία του στην Οθωμανική Βουλή (1908-1912), στο λήμμα του Θεμιστοκλή Σοφούλη η θητεία του στη Βουλή της Σάμου (1900), όπως και στο λήμμα του Δημοσθένη Θεοχαρίδη η εκλογή του στη Βουλή το 1985.

Πέραν της κοινοβουλευτικής παρουσίας των προσώπων, στα λήμματα περιλαμβάνονται επίσης αναλυτικά και οι υπουργικές τους θητείες (για την περίοδο 1946-1958 παρουσιάζονται αυτοτελώς σε χωριστή ενότητα στο Λεξικό). Τα χρονικά όρια των υπουργικών θητειών των προσώπων, όπως αυτά αναγράφονται στο τμήμα «Κυβερνήσεις από το 1909 έως σήμερα» της ιστοσελίδας της Γενικής Γραμματείας Νομικών και Κοινοβουλευτικών Θεμάτων, δεν ταυτίζονται με την κοινοβουλευτική περίοδο. Έτσι, παρατηρούνται θητείες σε χρονική ακολουθία, οι οποίες απεικονίζουν ανασχηματισμούς κυβερνήσεων ή θητείες με μικρότερη διάρκεια της αντίστοιχης κυβέρνησης λόγω παραίτησης ή θανάτου υπουργού.

Αντίστοιχα με την καταγραφή της πρότερης και της μετέπειτα κοινοβουλευτικής διαδρομής των προσώπων επιδιώχθηκε η κατά το δυνατόν πληρέστερη παρουσίαση της πολιτικής τους δράσης, με βασικότερη τη συμμετοχή στις εκλογές –ανεξαρτήτως εάν εξελέγησαν ή όχι. Για τον λόγο αυτό αποδελτιώθηκαν οι Στατιστικές των εκλογών από το 1926 και μετά οπότε και διαθέτουμε επίσημα εκλογικά αποτελέσματα. Ωστόσο η συγκεκριμένη επιλογή προσέκρουσε στην έλλειψη επιπλέον στοιχείων για τους υποψήφιους πέραν του ονοματεπώνυμού τους. Το γεγονός αυτό δυσχέρανε την ταύτιση ενός βουλευτή (του οποίου το πατρώνυμο καταγράφεται στο Μητρώο) με συνεπώνυμό του πολιτευτή που μετείχε σε προηγούμενη ή επόμενη εκλογική αναμέτρηση. Η υποψηφιότητα στην ίδια εκλογική περιφέρεια και –συχνά– με το ίδιο κόμμα, κρίθηκαν επαρκή στοιχεία για να τεκμηριωθεί η ταύτιση του προσώπου. Στις περιπτώσεις που κανένα από τα δύο στοιχεία δεν εντοπίστηκαν, η υποψηφιότητα προσώπων με το ίδιο ονοματεπώνυμο κρίθηκε ως συνωνυμία και δεν έχει συμπεριληφθεί στο λήμμα.

Επιπλέον, στα λήμματα καταγράφεται η δημόσια δράση των βουλευτών/βουλευτριών σε όλη τη διάρκεια του βίου τους, δεδομένου ότι τα εν λόγω πρόσωπα διασταυρώθηκαν κατά περίπτωση με μία σειρά από μείζονα γεγονότα του 20ού αιώνα, όπως οι πόλεμοι της περιόδου –Παγκόσμιοι και εθνικοί–, ο Διχασμός, τα στρατιωτικά κινήματα του Μεσοπολέμου, η μεταξική δικτατορία, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, η δικτατορία των συνταγματαρχών, καθώς και η Μεταπολίτευση. Τέλος, στα λήμματα συμπεριλήφθηκαν, εφόσον τεκμηριωνόταν, η τυχόν συμμετοχή σε όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης και η έκδοση εφημερίδων ή περιοδικών, τα οποία κρίθηκε ότι αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της πολιτικής παρουσίας των προσώπων.

Βιβλιογραφικά, για τη συγγραφή των λημμάτων αξιοποιήθηκαν βιογραφικά λεξικά και εγκυκλοπαίδειες, επιμέρους μελέτες σχετικές με το πολιτικό προσωπικό και τις εκλογικές διαδικασίες σε τοπικό επίπεδο, και τέλος εφημερίδες, περιοδικά καθώς και ψηφιακές πηγές (π.χ. ιστοσελίδες τοπικού ενδιαφέροντος)· οι σχετικές τεκμηριωτικές αναφορές συνοδεύουν το κάθε λήμμα.

Παρά την προσπάθεια να συγκροτηθούν όσο το δυνατόν πληρέστερα λήμματα, σε πολλές περιπτώσεις η έρευνα δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. Στόχος ωστόσο είναι τα λήμματα να συνεχίσουν να εμπλουτίζονται. Για το σκοπό αυτό στο τέλος του κάθε λήμματος αναγράφεται η ημερομηνία της τελευταίας ενημέρωσης του περιεχομένου του.

Βουλευτικές Περίοδοι

Η καταγραφή της βουλευτικής θητείας των προσώπων δομήθηκε με άξονα τις αντίστοιχες κοινοβουλευτικές περιόδους (Δ΄ Αναθεωρητική, Α΄ Περίοδος, Β΄ Περίοδος, Γ΄ Περίοδος, Δ΄ Περίοδος), επιλογή που επέτρεψε την καταχώριση διαφορετικών δεδομένων σε κάθε μία από αυτές.

Οι εκλογικές αναμετρήσεις από τις οποίες αναδείχθηκαν οι βουλευτές/βουλεύτριες αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο του Λεξικού. Στην αντίστοιχη υποενότητα με τίτλο «Ιστορικό εκλογών» περιλαμβάνονται σύντομα κείμενα για τη διεξαγωγή των εκλογών, συνοδευόμενα από οπτικοακουστικό υλικό και αποσπάσματα από τον Τύπο, τα οποία αποτυπώνουν το κλίμα της εκλογικής διαδικασίας.

Επιπλέον, σε διακριτές υποενότητες περιλαμβάνονται οι βουλευτές και βουλεύτριες που αναδείχθηκαν σε κάθε εκλογική αναμέτρηση καθώς και οι συνασπισμοί και τα κόμματα που συμμετείχαν, συνοδευόμενα από ευσύνοπτα κείμενα.

Οι μεταβολές στην κομματική ένταξη των βουλευτών/ βουλευτριών αποτέλεσαν χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου και προκάλεσαν κάποιες φορές σημαντικές αλλαγές στη σύνθεση του Κοινοβουλίου. Στην υποενότητα «Έδρες» αποτυπώνεται γραφιστικά η κομματική σύνθεση της Βουλής κατά την έναρξη της Περιόδου, καθώς και σε επιλεγμένες χρονικά στιγμές, οπότε επήλθαν μείζονες μεταβολές στον κοινοβουλευτικό χάρτη. Ενδεικτικά:

  • Στη σύνθεση της Βουλής του 1946 αποτυπώνεται ο αρχικός αριθμός των 48 εδρών του Κόμματος Φιλελευθέρων, ο οποίος τον Νοέμβριο του 1947 αυξήθηκε σε 84 λόγω της συγχώνευσης με το Κόμμα Βενιζελικών Φιλελευθέρων.
  • Στη σύνθεση της Βουλής του 1952 αποτυπώνεται ο αρχικός αριθμός των 239 εδρών του Ελληνικού Συναγερμού, ο οποίος τον Μάρτιο του 1955 μειώθηκε σε 211 λόγω του σχηματισμού του Κόμματος των Προοδευτικών.
  • Στη σύνθεση της Βουλής του 1956 αποτυπώνεται ο αρχικός αριθμός των 165 εδρών της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης, ο οποίος τον Απρίλιο του 1958 μειώθηκε σε 151 λόγω της διαγραφής βουλευτών από το κόμμα.

Εκλογικές περιφέρειες

Στη συγκεκριμένη ενότητα αποτυπώνονται χαρτογραφικά τα αποτελέσματα της κάθε εκλογικής αναμέτρησης: οι περιφέρειες και ο αριθμός εδρών τους, οι βουλευτές και βουλεύτριες που αναδείχθηκαν σε κάθε περιφέρεια και η κομματική τους ένταξη.

 

Ομάδα Έργου – Σύνταξη κειμένων

Κατερίνα Δέδε, Κύρια ερευνήτρια ΙΙΕ/ΕΙΕ, επιστημονική υπεύθυνη Έργου
Μαργαρίτα Λιάγκα, Υποψήφια διδάκτορας Ιστορίας ΑΠΘ, επιστημονική συνεργάτρια ΙΙΕ/ΕΙΕ

Στην αρχική φάση του Έργου συνεργάστηκε επίσης ο Γιάννης Παπακονδύλης, Υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας ΕΚΠΑ

Τέλος, σε πρώιμη φάση του Έργου συνέβαλαν, στο πλαίσιο της πρακτικής τους άσκησης στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, οι φοιτήτριες και φοιτητές: Ιωάννα Παναγιωτοπούλου (Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ), Παναγιώτα Μαράντου (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ), Νικηφόρος Γεωργίου και Διονυσία Παπαϊωάννου (Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου) και Μιχάλης Παπαδάκης (Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο).

Ευχαριστίες
Η ιδέα της συγκρότησης ενός Λεξικού βουλευτών γεννήθηκε πριν χρόνια, μέσα από συζητήσεις με τους «συνταξιδιώτες» Λεωνίδα Καλλιβρετάκη και Δημήτρη Δημητρόπουλο, Διευθυντές Ερευνών στο ΙΙΕ. Οι οφειλές προς εκείνους –επιστημονικές και όχι μόνο– θα είναι πάντοτε μεγάλες και το «ευχαριστώ» θα μοιάζει πάντοτε φτωχό.

Ο Ομότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ Ηλίας Νικολακόπουλος, η δουλειά του οποίου αποτελεί πάντοτε αφετηρία, μας διέθεσε όχι μόνο τις πολύτιμες Στατιστικές των εκλογών από το προσωπικό του αρχείο, αλλά και αδημοσίευτο κείμενό του σχετικά τους βουλευτές της ΕΔΑ, και για μία ακόμα φορά τον ευχαριστούμε θερμά. Επίσης, η συνάδελφος Μάγδα Φυτιλή, επιστημονική υπεύθυνη του Προγράμματος «Πολιτικές Αναγνώρισης: Η μεταζωή της ελληνικής Αντίστασης στο Δίκαιο, την Ιστορία και τη Μνήμη (1945-2006)» https://www.poreproject.gr (ΕΚΠΑ, ΕΛΙΔΕΚ/ΓΓΕΚ), μας διέθεσε πολύτιμο υλικό για τη δράση βουλευτών την περίοδο της Κατοχής και την ευχαριστούμε πολύ. Τέλος, οι φίλοι και επιστημονικοί συνεργάτες του Ινστιτούτου Άννα ΑθανασούληΜαρία ΑρβανίτηΒαγγέλης Σαράφης και Μιχάλης Φέστας υπήρξαν πολύτιμοι αρωγοί στη συγκρότηση της βάσης δεδομένων, όταν όλοι εξερευνούσαμε τη θάλασσα του Heurist, αλλά και σε όλη τη διάρκεια του Έργου. Τους ευχαριστούμε από καρδιάς –κυρίως για τη στήριξη εκείνες τις μέρες που έμοιαζαν όλα ακατόρθωτα.